Bogusław Kochaniewicz OP
Stanowisko Dominikanów wobec Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny (XIII-XVI w.)
Sukcesy:
Grant NCN OPUS 21 2021/41/B/HS1/02002 realizowany w latach 2021-2024
Jedną z ważnych dyskusji, która zdominowała życie Kościoła w okresie od XIII do XVI wieku była debata nad Niepokalanym Poczęciem Najświętszej Maryi Panny. Chrześcijanie wierzą, iż z powodu nieposłuszeństwa pierwszych ludzi w raju, grzech pierworodny stał się udziałem wszystkich ludzi. Jego skutki (utrata pierwotnej świętości, śmierć, cierpienie, zmiana relacji z Bogiem, światem i drugim człowiekiem) odnoszą się do każdego człowieka. W XII wieku pojawia się przekonanie o wolności od grzechu pierworodnego Najświętszej Maryi Panny, ze względu na przewidziane wydarzenie przyjęcia ludzkiej natury przez Syna Bożego w Jej łonie (Incarnatio). Świętość Syna Bożego domagała się, aby natura ludzka, z którą miał się On zjednoczyć, była czysta i nieskażona żadnym grzechem (również pierworodnym). Teologowie zajmują początkowo stanowisko krytyczne. Jednym z fundamentalnych argumentów, przeciwstawiających się wspomnianej kwestii, był powszechny charakter Odkupienia. Jeśli Matka Jezusa była wolna od grzechu pierworodnego, to nie potrzebowałaby Ona być odkupioną przez Chrystusa, a zatem Chrystus nie byłby Odkupicielem wszystkich ludzi.
Okres XIII-XVI wieku był naznaczony kontrowersją wokół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny1. Większość teologów wypowiadała się krytycznie wobec tej prawdy. Było oczywistym, że zaakceptowanie wolności Maryi od grzechu pierworodnego, poddawałoby w wątpliwość uniwersalny wymiar odkupienia dokonanego przez Chrystusa. Kiedy franciszkanin bł. Duns Szkot przedstawił hipotetyczne rozwiązanie problemu, szybko zostało ono uznane jako oficjalne stanowisko zakonu Franciszkanów. Z drugiej zaś strony kanonizacja Tomasza z Akwinu oraz nadanie mu tytułu Doktor Kościoła, spowodowały, że Zakon Dominikanów przyjął jego doktrynę jako oficjalne stanowisko. Debata na temat Niepokalanego/Pokalanego Poczęcia Maryi szybko objęła całą Europę. uczestniczyli teologowie reprezentujący różne środowiska oraz kaznodzieje. Chociaż na początku większość teologów zajmowała stanowisko negatywne wobec przywileju Maryi, to z biegiem czasu dominikanie, utrzymując nieprzejednaną linię obrony, stawali się stroną coraz bardziej osamotnioną. Celebracja Niepokalanego Poczęcia stawała się coraz bardziej popularna i, chociaż nie byłą oficjalnie zatwierdzona przez Kościół rzymski, to zyskiwała nowych zwolenników.
W tym kontekście warto bliżej przyjrzeć się stanowisku zajmowanemu przez dominikanów. Pojawiają się pytania: czy rzeczywiście wszyscy dominikanie byli przeciwni Niepokalanemu Poczęciu (jak się popularnie dzisiaj uważa)? Czy argumenty dominikanów, oprócz krytycznego stanowiska św. Tomasza z Akwinu, wnosiły coś nowego do istoty sporu? Czy wraz z rozwojem dysputy dominikanie ulepszali sposób swojej argumentacji? Wreszcie, dlaczego przegrali debatę, skoro na początku wszyscy podzielali podobnie krytyczne stanowisko? Gdzie został popełniony błąd?
W 2021 roku zdobyłem grant Narodowego Centrum Nauki Opus 21 na 3-letnie badania, które mają odnaleźć odpowiedź na te pytania. Pozwoli to zwrócić uwagę na sposób uprawiania refleksji teologicznej i pozwoli sformułować pytania odnoszące się również do współczesnego teologa: czy w poszukiwaniu prawdy o teologicznej, można ograniczyć się do racjonalnej refleksji? Na ile w badaniach teologicznych należy brać pod uwagę zmysł wiary (sensus fidei) ludu Bożego, który wyraża się w różnych formach pobożności ludowej oraz liturgii (lex orandi-lex credendi)? Jak wielkim autorytetem cieszyło się stanowisko św. Tomasza wśród dominikanów? I czy przypadkiem jego nauka nie doprowadziła w konsekwencji do upadku samodzielnej, oryginalnej i nowatorskiej refleksji teologicznej dominikanów, którzy z biegiem czasu stali się wiernymi stróżami i popularyzatorami dorobku Akwinaty?
Nazywam się Bogusław Kochaniewicz. Urodziłem się 27 marca 1960 roku w Słupsku. Po ukończeniu studiów z muzykologii na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu wstąpiłem do Zakonu Kaznodziejskiego. W latach 1991-1994 kontynuowałem studia teologiczne na Papieskim Wydziale Teologicznym „Marianum” w Rzymie, a 4 lata później obroniłem pracę doktorską pt. „La Vergine Maria nei sermoni di san Pietro Crisologo”. W 2005 roku uzyskałem stopień naukowy doktora habilitowanego nauk teologicznych (nadany przez Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie) na podstawie pracy: „Zaśnięcie i Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny w pismach dominikanów XIII wieku”. W 2014 roku otrzymałem tytuł profesora zwyczajnego.
W latach 1999-2008 wykładałem teologię dogmatyczną na Papieskim Uniwersytecie św. Tomasza z Akwinu „Angelicum” w Rzymie. W latach 2008-2017 byłem kierownikiem zakładu Teologii Fundamentalnej i Ekumenizmu Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, zaś w latach 2012-2016 – prodziekanem Wydziału Teologicznego UAM. Jestem członkiem Papieskiej Międzynarodowej Akademii Maryjnej, Associazione Interdisciplinare Mariologica Italiana, Stowarzyszenia Teologów Fundamentalnych w Polsce, Towarzystwa Teologów Dogmatycznych oraz Polskiego Towarzystwa Mariologicznego.